پایگاه خبری حقایق قفقاز/ کریدور زنگزور به عنوان مسیری تجاری که از طریق ترکیه، اروپا را به آسیای مرکزی و چین متصل می کند، اهمیت زیادی دارد. در صورتی که بخشی از این کریدور از خاک کشور ما عبور کند، وزن ایران در معادلات سیاسی، امنیتی و تجاری قفقاز جنوبی دوچندان خواهد شد.
چند روز قبل لاوروف، وزیر خارجه روسیه نسبت به سیاست ارمنستان برای «دوری از روسیه و نزدیکی به غرب» هشدار داد و گفت این موضوع باعث «تهدید صلح و امنیت» در قفقاز خواهد شد. وی در واکنش به اظهارات نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان درباره اینکه روسیه در جنگ قره‌باغ از این کشور حمایت کافی نکرد، گفت پاشینیان واقعیت‌ها را «تحریف» می‌کند و آشکارا در صدد برهم زدن روابط با مسکو و نزدیکی به غرب است.
در همین حال روز 31 مارس (12 فروردین) جمهوری آذربایجان از استقرار ارتش ارمنستان در مرز خبر داد. در اطلاعیه وزارت دفاع این کشور آمده است «اخیراً تحرکات شدید ارتش ارمنستان در نقاط مختلف مرزی دو کشور مشاهده شده است. براین اساس هرگونه اقدام نظامی تحریک‌آمیز ارتش ارمنستان توسط ارتش آذربایجان خنثی خواهد شد.»
درگیری میان ارمنستان و آذربایجان از زمان فروپاشی جماهیر شوروری و مستقل شدن این دو کشور آغاز شد. نحوه مرزبندی ها باعث شد بخشی از خاک آذربایجان به نام نخجوان در آنسوی مرز ارمنستان قرار بگیرد. همچنین این دو کشور بر سر مالکیت منطقه کوهستانی قره باغ چندین بار در مقابل هم قرار گرفتند که آخرین بار آن در نوامبر 2020 بود که به جنگ 44 روزه قره باغ مشهور است. از آن زمان درگیری مرزی دو کشور در حد تبادل های آتش مرزی بوده است. در واقع آتش بس 2020 به معنای پایان جنگ نبود. این تنش ها کماکان ادامه دارد. در این بین یکی دیگر از عوامل اختلاف ارمنستان و آذربایجان، بحث بر سر زنگزور بوده است. بنا به قرارداد آتش‌بس 10 نوامبر 2020 میلادی، پیش‌بینی می‌شد کریدور زنگزور و لاچین فعال خواهد شد؛ اما ارمنستان تمایلی برای راه‌اندازی آنها نشان نداد.
در همین راستا اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه اعلام کرد: «اگر ارمنستان این کریدور را نگشاید، از ایران عبور خواهد کرد. چرا که ایران نگاه مثبتی به این طرح دارد و بدین ترتیب امکان عبور از مسیر ایران به آذربایجان به وجود می آید.»
به طور کلی، دالان زنگزور یک دالان حمل ونقل است که در صورت اجرا، به آذربایجان دسترسی بلامانع به جمهوری خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان را می‌دهد. این کار باعث قطع دائم مرزهای ایران و ارمنستان می‌شود. بنابراین زنگزور را می توان دالانی ژئوپلیتیک دانست که استان آذربایجان شرقی در ایران را از مسیر ترانزیت ترکیه به باکو حذف می‌کند. این مفهوم از زمان پایان جنگ قره باغ در سال ۲۰۲۰ بطور فزاینده ای توسط آذربایجان و ترکیه ترویج می شود.
در واقع پروژه کریدور زنگزور به دنبال اتصال ترکیه به قفقاز و آسیای مرکزی و در تصویر بزرگ‌تر، اتصال اروپا و چین است اما موفقیت آن در گرو روابط حسنه ایران و جمهوری آذربایجان است.
اتصال آسیای مرکزی به اروپا یکی دیگر از فرضیه‌هایی است که در مورد کریدور زنگزور بیان می‌شود. همچنین با توجه به اینکه ترکیه واردکننده اصلی گاز ایران محسوب می‌شود، علیرغم مشارکت فعال این کشور در ایجاد کریدور زنگزور، این فرضیه که احداث گذرگاه زنگزور با تغییر ژئواکونومی انرژی در منطقه، بازار ایران در ترکیه را به مخاطره می‌اندازد با چالش عمده مواجه می‌شود.
ترکیه اساساً گزینه‌های متنوعی برای واردات گاز طبیعی دارد و واردات گاز طبیعی به‌صورت ال‌ان‌جی از کشورهای قطر، ایالات‌متحده و الجزایر در دستور کار قرار دارد. از سوی دیگر قرارداد فعلی صادرات ایران به ترکیه در سال 2026 به پایان می‌رسد و مذاکرات برای تمدید آن به‌جایی نرسیده است.
هرچند برخی تحلیل‌گران در ایران و خارج از ایران، زنگزور را یک گذرگاه ناتویی برای دسترسی به مرزهای شمالی ایران، جنوبی روسیه و غربی چین می‌دانند، ولی حداقل رفتار روسیه به‌عنوان بازیگری که بیشترین دغدغه را نسبت به ناتو دارد، تصور چنین تهدید را به نمایش نمی‌گذارد.
آن چیزی که از همه مهم‌تر است این است که باکو و آنکارا حتی از احداث کریدور زنگزور با حفظ حاکمیت ارمنستان راضی نیستند؛ آنها اگرچه اخیراً بر حفظ تمامیت ارضی ارمنستان تأکید کرده‌اند؛ ولی همچنان سودای تسلط حاکمیتی بر کریدور زنگزور و درنهایت اشغال استان سیونیک در جنوب ارمنستان را در سردارند؛ زیرا اجرایی شدن هر سناریویی به جز این، اهداف چندان توسعه طلبانه آنان پیرامون جهان ترک را برآورده نخواهد کرد. نشانه این موضوع در بعضی اظهارات مقامات باکو ازجمله شخص علی اف نهفته است که به صراحت خاک ارمنستان را آذربایجان غربی قلمداد می‌کنند.
بنابراین وضعیت در این منطقه از چند منظر می تواند تهدیدی برای امنیت ایران باشد:
-با فعال شدن پروژه زنگزور، شکل گیری وضعیتی جدید در جغرافیای منطقه قفقاز به نفع جریان پان ترکیستی با محوریت ترکیه و آذربایجان رخ می دهد.
-زنگزور می تواند منجر به حذف ایران از مبادلات تجاری میان ترکیه و آذربایجان شود.
-در صورتی که زنگزور تحت حاکمیت اذربایجان قرار بگیرد، این اتفاق موجب از بین رفتن کارت های بازی ایران در منطقه قفقاز جنوبی خواهد شد.
با این حال هنوز یک راه حل نهایی برای تحقق منافع ملی ایران وجود دارد. در صورتی که آذربایجان و ترکیه بر سر اجرای کریدور زنگزور با ارمنستان به نتیجه نرسند، ایران می تواند مداخله کند و بپذیرد بخشی از این کریدور از خاک کشور ما عبور کند. این سناریو به مراتب بهتر از درگیری نظامی بین ارمنستان و آذربایجان و در نهایت استیلای آذربایجان بر زنگزور است. نکته مهم اینکه چندی قبل الهام علی اف، رئیس جمهوری آذبایجان نیز امکان عبور دالان مذکور از خاک ایران صحبت کرده بود.
در صورت تحقق چنین طرحی، ساخت این کریدور نه تنها به ضرر منافع ملی ایران نخواهد بود، بلکه غرب و همسایگان شمالی ایران را بیش از حالت فعلی به ایران وابسته خواهد کرد. به یاد داشته باشیم که هر قدر میزان وابستگی اقتصادی کشورها به یکدیگر بیشتر شود، امنیت متقابل آنها نیز به همان نسبت برای یکدیگر حائز اهمیت خواهد بود. لذا، به نظر می رسد تمرکز سیاست خارجی ایران در منطقه قفقاز جنوبی می بایست روی عبور زنگزور از داخل خاک ایران باشد. از این رو از منظر امنیتی، رونق این کریدور نیز منجر به اهمیت یافتن بیشتر امنیت ایران برای غرب خواهد شد. این اتفاق می تواند به اهرمی در دست تهران برای تأثیری بر مناسبات آذربایجان و اسرائیل نیز شود. زیرا گزارش هایی از افزایش فعالیت و تحرکات اسرائیل در خاک آذربایجان و نزدیک مرز ایران منتشر شده است.
