تاریخ آذربایجان در حوزه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی همواره با محوریت دین و تبلور آموزه های شیعی درهم آمیخته است و مرثیه سرایی، مداحی و ادبیات عاشورایی در آن همچون نگینی درخشان خود نمایی می کند.
به گزارش مرکز فرهنگی قفقاز، بررسی سیر تاریخی ادبیات دینی و محرم در حوزه زبان ترکی نشان دهنده عمق، استواری و بی مانندی توان شعرای اهل بیت (ع) و مدیحه سرایی این خطه از ایران اسلامی است که در طول تاریخ شخصیت ها و ادبای متعدد و توانمندی را به جهان تشیع معرفی کرده است.
ادبیات عاشورایی در آذربایجان هر چند قدمتی افزون بر 400 سال دارد، اما می توان ادعا کرد که این ادبیات مورد وثوق و اعتماد مردمی، در دوران معاصر پیشرفت و رشد سریع تری به خود گرفته است و در این دوره های زمانی هر میزان مذهب تشیع در گستره اجتماعات مردمی ترک زبانان وسیع تر شده است، به همان مقدار جلوه های مترقی از آیین ها و ادبیات مراثی نمود بیشتری داشته است.
عشق و علاقه به اهل بیت (ع) همواره یکی از ویژگی ها و خصوصیات اخلاق اجتماعی، دینی و حتی سیاسی و اقتصادی مردم آذربایجان است که جنبه ها و ابعاد مختلف آن را در سوگواری های ایام محرم و نهضت عاشورا می توان یافت.
به گواه تاریخ گرایش به مذهب تشیع و عمیق تر شدن پایه های آن در باور عموم مردم آذربایجان از دوران صفوی آغاز و در طی دوران مختلف تاریخی با صلابت و پایداری خاصی ادامه پیدا کرده است.
نگاهی به تاریخ آیین ها، مدیحه سرایی ها و آثار شعرای مرثیه سرای نامی خطه آذربایجان، بهترین راه برای شناخت زوایای مختلف ادبیات محرم و عاشورایی این منطقه است که امروز نمودهای عینی و بسیار وزین آن را در شهرهایی همچون تبریز، زنجان، اردبیل، ارومیه، بخش هایی از استان های همدان، تهران و البرز و حتی در کشورهایی همچون جمهوری آذربایجان و ترکیه و شهرهای ترک زبان شمال عراق از جمله کرکوک شاهد هستیم.
مرثیه سرایی و تعزیه خوانی در تاریخ آذربایجان از قدمتی بسیار طولانی برخوردار است به گونه ای که در آثار ترکان قدیم بر می آید، این مردمان ماتم را ‘یوغ ‘ و سوگ سرود را ‘ آغی ‘ می گفتند.
آنان اغلب در سوگ عزیزان از دست رفته خود قطعاتی سوزناک و مرثیه گونه می سروده اند که به آن ‘مانی’ یا همان بایاتی امروز و دو بیتی می گفتند.
‘قوپوز’ که امروز به عنوان ساز موسیقی فولکوریک آذربایجان مشهور است، در دوران تاریخی پیشین همراه با سوگ نامه های مردمی نواخته می شد تا غم نهفته در اشعار را سوزناک تر کند.
از دوره صفویه که تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام شد، در آذربایجان و برخی مناطق شیعه نشین عراق که ترک های شیعی مذهب در آنها ساکن بودند، مرثیه سرایی و تعزیه خوانی به زبان ترکی، مراثی و مصایب اهل بیت (ع) منحصر شد و توجه شاعران و نوحه سرایان شیعه بیش از پیش به حادثه خونین و جانسوز کربلا و شهادت مظلومانه سالار شهیدان و یارانش معطوف شد.
بر اساس اسناد تاریخی، ‘ملا محمد فضولی’ بزرگترین شاعر عارف ترک زبان متوفی به سال 997 هجری قمری و مدفون در کربلا، نخستین شاعر شیعی است که در مدح و رثای چهارده معصوم (ع) مراثی و مدایح ماندگار و پرسوز و گدازی سروده است.
این شاعر و عارف نامی جهان اسلام علاوه بر اشعار مختلف در قالب های شعری، کتاب معروف خود ‘حدیقة السعداء’ را به نظم و نثر ترکی آذری در 10 باب تألیف کرد که بخش اعظم آن به واقعه کربلا اختصاص دارد.
‘ نظام الدین محمد توفارقانلی’ از دیگر شاعران و مدیحه سریان نامی آذربایجان در قرن یازدهم هجری قمری است که اشعار جانسوز و بسیار زیبایی در رثای امام حسین (ع) و یارانش دارد.
او، فرهنگ عاشورایی شهادت و فداکاری در راه دین خدا و مبارزه با دشمنان حق را سرلوحه و جانمایه اشعار مرثیه ای خود قرار داده است.
‘سید فتاح مراغه ای’ متخلص به ‘اشراق’ نیز از شاعران قرن دوازدهم هجری آذربایجان است که به دو زبان فارسی و ترکی در ماتم شهدای کربلا مرثیه های زیبایی سروده است.
اما ادبیات محرم و عاشورایی در آذربایجان تنها به جامعه مردان تعلق ندارد و بسیاری از بانوان و کنیزه های حضرت زهرا (س) بوده اند که هر چند کمتر نامی از آنها باقی مانده است، اما به گواه تاریخ تعدادی از نوحه های آیین های تعزیه در این خطه از آن بانوان عاشق ولایت و امامت بوده است.
‘خورشید بانو ناتوان’ یکی از نمونه های این بانوان است که در قرن سیزدهم هجری قمری در جمهوری آذربایجان کنونی و شهر شوشا زندگی می کرد که به دو زبان ترکی و فارسی شعر می سرود.
خورشید بانو، مرثیه ها و سروده های سوگناکی در ماتم امام حسین (ع) و شهدای کربلا دارد که از مشهورترین اشعار عاشورایی تاریخ ادبیات آذربایجان به شمار می رود.
این شعرا و مدیحه سرایان در حقیقت پایه ها و اساس ادبیات عاشورایی در آذربایجان را بنیان نهادند تا اینکه در تاریخ معاصر شعرایی همچون حسین شانی تبریزی، سید رضا حسینی (سعدی زمان)، صافی مرحوم، مرحوم منزوی اردبیلی، محمدحسین جنتی (صحاف تبریزی)، اعظمی تبریزی، منعم اردبیلی، میرزاحیدر صراف، انور اردبیلی، مرحوم روفه گر، استاد عابد تبریزی، استاد یحیوی، استاد نظمی تبریزی، مرحوم حاج حیدر شبگرد (خوندل)، کلامی زنجانی، حاج غلامرضا عینی زنجانی و در نهایت شاعر عاشق و دوستدار اهل بیت (ع) ‘ شهریار’ که با مدیحه ها و مرثیه های خود، نه تنها بر غنی سازی ادبیات ترکی افزودند، بلکه توان ادبیات محرم در تشیع را روز به روز قدرتمند تر و پرصلابت کردند.
نقطه جالب توجه در سروده های شاعران مدیحه سرای آذربایجان این است که آثار فارسی این شعرا دست کمی از اشعار ترکی نداشته و امروز در اغلب آیین ها، تعزیه خوانی ها و مراسم های سوگواری از آنها به مراتب بیشتر از آثار شعرای فارس زبان استفاده می شود که نمونه ای از این اشعار در آثار مرحوم شانی متبلور است:
تا از کف عباس دلاور علم افتاد
لرزش به دل مضطر اهل حرم افتاد
تنها نه حسین را کمر از غصه دوتا شد
زین واقعه بر قامت افلاک خم افتاد
آبی که از آن مشگ پر از اشک فرو ریخت
وارون ز قضایای جهان جام جم افتاد
مرثیه سرایان آذربایجان به قدری در به نظم کشیدن حادثه کربلا تبحر داشته اند که برای هر روز و هر واقعه غمناک، عزلیات، رباعیات، ترکیب بندها و تصنیف های بی نظیری خلق کرده اند که در پایان به نمونه هایی از این آثار به زبان شیرین ترکی اشاره می شود:
ترکیب بندی برای شروع محرم از مرحوم ‘شانی’:
باشلاندی تکایـاده عَـزاسی شـهِ دینون
مظلوم آقامون؛ یعنی حُسَین اِبنِ عَلینون
زهرایه جگرگوشه؛ اورَک بندی نَبینون
قاره گئیینوب اَگنینه عاشقـلـری یکسر
بـو آیـدا شهـیـد اؤلدی او دلبند پیمبر
تولاندی زمان؛ گئچدی بیرایل؛ گَلدی محرَّم
عشق اَهلی دوتا؛ عشق شهنشاهینَه ماتَم
قلبیمده نده ن دور چؤخالور غُصّه ایلَن غَم
اَیّــام عَــزاداری شـــاهِ شُــهَــدادور
**مرحوم صحاف تبریزی؛
حسینه انس و جان آغلار بو آیدا امام عصر قان آغلار بو آیدا
گلوب موجه بو آی بحر مصیبت بو آیدا دولدوروب آفاقی محنت
بو آیدا باشلانوب شور قیامت زمین و آسمان آغلار بو آیدا
ویروب غم یوز بو آیدا ماسوایه گلوب جن و ملک شور و نوایه
چکوبلر قاره عرش کبریایه هامی لاهوتیان آغلار بو آیدا
** منزوی اردبیلی؛
بورا نینوادی زینب، بومکان نواسیز اوْلماز
آدی کربلا اوْلان یئر، بولورم بلاسیز اوْلماز
بو زمین پاکه قانیم وئره ر آیری بیر اثرلر
سوْرا قانلی تُربَتیمده ن گل آرزو در للر
اؤپوب ال به ال جهاندا، اوْنی تُحفه گؤندرللر
اوْلا هر مریضه قسمت، مرضی شفاسیز اوْلماز
** صراف تبریزی؛
ای حسیـن ای شـرف آل عبــا
بیزی گَل سَن اَلی بوش سالما یولا
مایــه ی عـزّت و جاهیم سن سن
ایکــی دنیـاده پنــاهیم سن سن
قاپوین سائلیم، آدیوین عاشقیم
سن سن عالم لــره آیــات جلی
کُـلّ بو مــاخلقیــن بی بدلــی
سنــه قربـان اولوم ای ماه جمال
سن سن عالمـده گوزللر گوزلی
آتـش عشقـه آلشدیـم گلدیــم
قولای اولسامدا چالشدیم گلدیم
هامی گـوردوم گلوری بو قاپیـا
منـده بو جَمعه قاریشدیم گلدیم
در نهایت می توان گفت که شاعران مراثی سرای آذربایجان به عنوان جگرگوشه ایران اسلامی، جایگاه بی بدیلی در بنیان گذاری و توسعه ادبیات عاشورایی کشورمان و فراتر از ان جهان اسلام دارند که آثار و نشان های آن را می توان در جغرافیای جهان اسلام به وفور یافت.
گزارش از: سیدیحیی مرتضائی
