Böyük oyun” XIX əsrdə Britaniya və Rusiya imperiyaları arasında strateji, siyasi və hərbi rəqabətə deyilirdi ki, əsas diqqəti Mərkəzi Asiya və Qafqaz bölgəsinə yönəlmişdi.
Bu rəqabət Britaniyanın əsas və ən mühüm müstəmləkəsi sayılan Hindistanın sərhədlərinə rus nüfuzunun genişlənməsinin qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı. XIX əsrin “Böyük oyunu”nda Britaniyanın hədəfi yalnız Hindistanı artan rus təsirindən qorumaq deyildi, həm də bu məqsəd üçün Əfqanıstan kimi bufer dövlətlər yaratmaq idi.
Rusiya isə tam əks hədəf güdürdü: cənuba doğru genişlənmək, Fars körfəzi və Hind okeanının isti sularına çıxmaq. Çünki Rusiya şimalda donmuş Şimal Buzlu okeanına, şərqdə isə Sakit okeana çıxışa malik olsa da, isti dənizlərə çıxışı yox idi. Rusiya həm quru gücü (qitəvi), həm də dəniz gücünə çevrilməklə bu çatışmazlığı aradan qaldırıb dünya gücləri arasında üstün mövqeyə yüksəlmək istəyirdi. Britaniya isə müstəmləkələri dünyanın müxtəlif bölgələrinə, xüsusilə okean və dəniz sahillərinə səpələnmiş “dəniz gücü” idi.
Əfqanıstan Rusiya və Britaniya müstəmləkələri arasında yerləşdiyinə görə XIX əsrdə böyük oyunun əsas mərkəzinə çevrilmişdi. Britaniya burada öz maraqlarını qoruyacaq hökumətlər qurmağa çalışırdı. Bu məqsədlə hətta İranın şərqindəki Xorasan bölgəsinin qədim Herat şəhərini təhdid və təzyiq yolu ilə ayırıb yeni yaranmış Əfqanıstana birləşdirmişdi.
Əfqanıstan Britaniya üçün İrandan daha vacib idi; çünki onun siyasi vəziyyəti Mərkəzi Asiyaya bənzəyirdi və hər an rusların buranı ələ keçirib Hindistan sərhədlərinə çıxması ehtimalı vardı. Halbuki İran Qacarların nəzarəti altında idi və Abbas Mirzənin rəhbərliyi ilə Rusiya ilə savaş təcrübəsinə malik idi, buna görə də Britaniya üçün təcavüz riski daha az görünürdü. Amma Rusiya üçün İran daha önəmli idi, çünki Əfqanıstanın işğalı rusları sadəcə Hindistan sərhədinə çatdırırdı, İran isə isti dənizlərə çıxış yolunu asanlaşdırır və Rusiyanın “dəniz gücü”nə çevrilməsi strategiyasını təmin edirdi. Beləcə, hər iki imperiya fərqli intensivlik və məqsədlərlə İran və Əfqanıstanda nüfuz qazanmağa çalışırdı. Bu köhnə və bahalı oyun 1917-ci ildə Rusiya imperiyasının süqutu ilə sona çatdı.
Sovetlər İttifaqının 1991-ci ildə dağılmasından sonra Mərkəzi Asiya və Qafqazda başlayan yeni böyük oyun əvvəlcə bölgənin enerji resurslarına çıxış üzərində qurulmuşdu. Lakin tədricən korridoqlar kimi geosiyasi məsələlər də bu oyuna daxil oldu. Bu oyunda ABŞ, Rusiya və son illərdə Çinlə yanaşı İran və Türkiyə kimi regional güclər də iştirak edir. Britaniya isə ilk mərhələdə birbaşa rəqabətə girmək əvəzinə bölgədə rolunu diplomatik əlaqələrin gücləndirilməsi, NATO çərçivəsində ABŞ-ın hərbi-təhlükəsizlik proqramlarına dəstək və iqtisadi-enerji layihələrində iştirakla məhdudlaşdırdı.
Bununla belə, görünür Britaniya xüsusilə “Brexit”dən sonra Avropa və dünyada daha müstəqil mövqe tutmaq, keçmiş nüfuzunu bərpa etmək niyyətindədir və Cənubi Qafqaza da ABŞ-dan müstəqil şəkildə daxil olmaq istəyir. Bu çərçivədə 2025 Qafqaz sülh sazişinin imzalanmasından sonra Britaniyanın Avropa, Şimali Amerika və dənizlərarxası torpaqlar üzrə nazir müavini Stefan Dauti Azərbaycan və Ermənistana səfər edərək İlham Əliyev və Nikol Paşinyanla görüşüb. O, səfər zamanı Britaniyanın Azərbaycanla əlaqələrin inkişaf perspektivlərindən danışıb, mövcud siyasi münasibətlərin vəziyyətindən məmnunluğunu bildirib və Londonun Ermənistanla münasibətləri strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırmağa hazır olduğunu vurğulayıb.
Görünür, bu dəfə Britaniyanın Cənubi Qafqazda yeni böyük oyuna daxil olmasının əsas səbəbi Rusiyanın azalan deyil, Çinin artan təsirinə qarşıdır. Çünki Zəngəzur dəhlizi beynəlxalq tranzit və enerji şəbəkələrinin bir hissəsidir və Çin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü vasitəsilə bu dəhlizi inkişaf etdirməyə, dəhliz üzərindəki ölkələrə müxtəlif dəstək formaları göstərməyə çalışır. Azərbaycan Prezidentinin son açıqlamalarına görə, Zəngəzur dəhlizi Şimal–Cənub və Şərq–Qərb beynəlxalq korridoqlarının qovşağına çevrilə bilər. Buna görə də Britaniya ehtimal ki, ABŞ-ın mövqeyini gücləndirmək və Çinin bu dəhlizdə tam dominantlığına mane olmaq üçün meydana daxil olub.
Bu istiqamətdə Britaniya ABŞ və digər Qərb tərəfdaşları ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Cənubi Qafqazda infrastruktur layihələrinə sərmayəni artırmaq, eyni zamanda təhlükəsizlik əməkdaşlığını və mal-çoxal axınının nəzarətini gücləndirmək imkanına sahibdir. Britaniya, həmçinin, Ermənistan kimi strateji tərəfdaşlıq istəyən və Avropaya yaxınlaşmaq istəyən Gürcüstan kimi yerli müttəfiqlərinə dəstək verərək bölgədə nüfuzunu artırmağa və Çinin təsirini zəiflətməyə çalışa bilər.
Nəticə etibarilə, Britaniya Zəngəzur dəhlizinə hərbi yox, daha çox diplomatik, iqtisadi və təhlükəsizlik aktoru kimi daxil olacaq və əsas hədəfi Çin və ABŞ arasındakı rəqabətdə tarazlıq yaratmaq və bu strateji dəhlizin yalnız bir supergücün tam nəzarətinə keçməsinin qarşısını almaq olacaq.
